دیرینگی اندیشه نجات و تأملی کوتاه

بی‌گمان در دوران ما اندیشة نجات و منجی‌موعود، یا همان موعودباوری ـ که در غرب عموماً، آن را با مسیحاگرایی، آینده‌گرایی و هزاره‌گرایی در یک ردیف طبقه‌بندی می‌کنند ـ بیش از هر زمان دیگر در کانون نگاه فرزانگان و خردورزان قرار گرفته است. اینک، اما، اهمیت موضوع نه فقط، در این است که بسیاری از ملت‌ها و مذاهب جهان موعودباورند، بلکه در آن است که موعودباوری به عنوان یک پدیدة دینی رو به رشد، می‌رود تا در معادلات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ـ وحتی اقتصادی ـ به صورتی تأثیرگذار جایگاه ویژه‌ای به دست آورد. برای مسلمانان، ـ و به‌ویژه شیعیان ـ اهمیت موضوع از آن رو دوچندان می‌گردد که بر این باورند مهدی موعودِ ایشان "مهدی امت‌هاست" بنابر‌این، اندیشة منجی موعود در ادیان را، اندیشه‌ای هم‌سو با اهداف دینی و معنوی خویش و مفید برای آنها می‌انگارند.

آیا همة مصادیق اندیشة منجی موعود در ادیان و ملل، هم‌سو با آرمان‌های موعود‌گرایانة اسلام و تشیع ارزیابی می‌شود؟ آیا همة موعودباوری‌ها در ادیان مختلف به یک گونه‌اند؟ آیا می‌شود موعود همة ادیان را یکی (مهدی موعود 4 دانست؟ آیا طرح اندیشة‌ منجی موعود و دامن زدن به این بحث در جهان و جلب توجه همگان به این اندیشه و مدافعان آن در میان ادیان و ملت‌ها به سود جامعة جهانی، انسانیت و معنویت است؟ این اندیشه بیشتر با صلح جهانی نسبت دارد یا با جنگ جهانی؟ اینها و ده‌ها پرسش مشابه دیگر در این زمان فراروی ما خودنمایی می‌کند و پاسخ می‌طلبد؛ پاسخی نه صرفاً از روی رهیافت‌های ایمانی و ایدئولوژیک، بل، از روی تحقیق و صداقت علمی.

اگر بخواهیم مهم‌ترین و کلی‌‌ترین مباحث مطرح یا قابل بررسی را در چنین مطالعه‌ای در نظر آوریم، پرسش‌هایی به قرار زیر سامان می‌یابد:

 1-   آیا موعودباوری، پدیده‌ای فراگیر و جهانی است؟ اگر آری، در چه گستره‌ای؟ و آیا همة‌ادیان و مذاهب موعودباورند؟

 2- آیا موعودباوری در همة موارد به یک صورت واحد است یا انواعی دارد؟ این تنوعات در چیست و چگونه می‌توان آنها را دسته‌بندی کرد؟ تا چه حد این اندیشه‌ها، مشترک یا متفاوت‌اند؟

 3- اندیشة منجی موعود در هر یک از ادیان یا جریانات موعودباور به لحاظ اصالت، رسوخ، فراگیری، و سرزندگی چگونه است؟

 4- آیا موعود همة ادیان یکی است؟ آیا امکان تجمیع همة این وعده‌ها در یک وعدة جامع و واحد وجود دارد؟

 5- موعودباوری در خاستگاه خود چگونه اندیشه‌ای است؟ آیا برخاسته از اعتقاد به یک پیش‌بینی است، یا تشخیص یک ضرورت تاریخی است، یا ناشی از امیدی روان‌شناختی در هنگامة بیچارگی‌هاست، و یا چیز دیگری است؟ و آیا اصولاً خاستگاه موعودباوری‌ها یکی است، یا از این حیث متفاوت‌اند؟

 6- نظریة مناسب و قابل قبول برای توجیه فراگیری جهانی اندیشة منجی موعود چیست؟ (وام‌گیری، کهن‌الگو‌ها، واکنش انسانیِ یک‌سان در برابر فشارهای اجتماعی، انکشاف حقیقتی واحد بر افراد مختلف و ...)

 7-  آیا اصولاً موعودباوری اندیشه‌ای مثبت و سازنده ارزیابی می‌شود؟ اگر آری، امکانات این اندیشه برای بهبود اوضاع بشر چیست؟ در هر کدام از ادیان، این اندیشه، حامل چه انرژی مادی و معنوی‌ای است؟ کدام‌یک از مصادیق موعوداندیشی این لحاظ برتر است؟

 8- کدام‌یک از مصادیق موعوداندیشی به لحاظ نظری، عملی و ارزشی مستحکم‌تر، مؤثرتر و متعالی‌تر است؟

 9- موعودباوری چه نسبتی با جهانی شدن به عنوان یک نظریه و نیز پدیده دارد؟

 10-   اندیشة منجی و نجات موعود چه نسبتی با موضوع صلح یا جنگ جهانی دارد؟ آیا نوید صلح می‌دهد، یا وعید جنگ؟ یا که مصادیق آن از این بابت متفاوت است؟

هریک از این مسائل، می‌تواند ذهن پرسش‌گر را به خود مشغول دارد و لااقل برخی از آنها می‌تواند موضوع تحقیقاتی مفصل قرار گیرد. بی‌گمان این همه را، نمی‌توان در یک بررسی به دست آورد و برای هریک می‌باید طرح ویژه و مستقلی ریخت، تا آن‌گونه که شایسته است به آن پاسخ داده شود.

اندیشة منجی موعود در مهم‌ترین ادیان تاریخی و زندة جهان از: آیین زرتشتی، آیین هندو، آیین بودا، آیین کنفوسیس، آیین دائو، یهودیت، مسیحیت و اسلام، می‌تواند به روشنی جایگاه ما را در این‌ خردورزی روشن سازد. من و شما هستیم با این همه پرسش‌های مهم و اساسی شما قضاوت کنید این بحث شوخی بردار است؟

... باشد تا فرصتی دیگر

اما سخن پایانی

ما ز یاران چشم یاری داشتیم